مروری بر ۲ کتاب «صور خیال در شعر فارسی» و «موسیقی شعر» تألیف محمدرضا شفیعی کدکنی | کلاسیک‌های نظریِ استاد
در میان کتاب‌های پرتعداد محمدرضا شفیعی کدکنی، اعم از دفتر‌های شعر و آثار پژوهشی و دستاورد‌های او در حوزه تصحیح و ترجمه، برخی امروز به آثاری کلاسیک و مرجع بدل شده است.
شهرآرانیوز؛ دو کتاب «صور خیال در شعر فارسی» و «موسیقی شعر» در زمینه نقد و نظر ادبی از آن جمله است. در ادامه، نگاهی گذرا می‌کنیم به این دو تألیف استاد.
صور خیال در شعر فارسی
«صور خیال در شعر فارسی؛ تحقیق انتقادی در تطور ایماژ‌های شعر پارسی و سیر نظریه بلاغت در اسلام و ایران» که در اصل رساله دکتری شفیعی بوده، کتابی است درباره شعر کهن ما. این تألیف را نخستین بار انتشارات نیل در سال ۱۳۵۰ به چاپ رساند و از سال ۵۸ به بعد انتشارات آگاه آن را بازچاپ می‌کند.
چاپ دوم کتاب بنا به گفته خود شفیعی، تغییراتی جزئی نسبت به چاپ قبل دارد و در چاپ سوم آن که سال ۶۶ عرضه شد، عبارت‌ها و شواهد شعری عربی به فارسی برگردانده و برای سهولت در خواندن، اعراب گذاری شده است. مؤلف در صفحات آغازین توضیح می‌دهد که در این کتاب تلاش کرده شعر فارسی را صرفا «از جنبه خاص بیان هنری» و «بیرون از بحث کلمات و مضامین» و با توجه به «موازین نقد ادبی جدید» و نیز «اصول عقاید علمای نقد و بلاغت اسلامی» بررسی کند.
کتاب دو بخش کلی دارد که در بخش نخست، مباحثی درباره صور خیال و آرای علمای بلاغت اسلامی در زمینه بیان و شیوه‌های مختلف آن عرضه می‌شود. همچنین طی فصولی، از دیدگاه‌های اندیشمندان مسلمان و نیز آرای صاحب نظران معاصر غربی درباره صور خیال و مطالبی در نقد این اندیشه‌ها گفته می‌شود و مؤلف به مباحثی، چون حقیقت و مجاز و استعاره و اغراق و کنایه و تشخیص و اسطوره‌ها و حرکت و ایستایی در صور خیال می‌پردازد.
بخش دوم، مباحث یادشده و مسائلی دیگر را به شکل مصداقی درباره شعر سرایندگان برجسته ادب فارسی از آغاز پیدایش این ادبیات تا پایان سده پنجم هجری (رودکی، فردوسی، منوچهری، مسعود سعد سلمان، ناصرخسرو، عنصری، فرخی، اسدی، لامعی و...) یادآور می‌شود.
منتقدی درباره «صور خیال در شعر فارسی» می‌نویسد: «در هیچ یک از آثار ادبی عمده ۱۰ قرن گذشته اثری در نقد علم بلاغت به اهمیت کتاب «صور خیال» نداریم [..]بزرگترین امتیازش این است که ابزار نقد شعر را به دست می‌دهد و مشخص می‌کند که به چه کلامی شعر می‌گویند [..]از دیگر ویژگی‌های کتاب صور خیال داشتن جنبه انتقادی قوی است [..]درباره سبک نگارش [..]با آنکه نویسنده به ادبیات عرب تسلط کافی دارد، بااین همه از آوردن کلمات مهجور عربی و مغلق گویی ابا دارد.» (صور خیال در شــعـر فــــارسـی. مــهـدی بــرهـانــی. مجله «آینده». سال چهاردهم، شهریور تا آبان ۱۳۶۷، شماره ۶ تا ۸، صفحه ۳۴۵)
موسیقی شعر
کتاب «موسیقی شعر» که از وزن و قافیه و موسیقی شعر می‌گوید، پایان نامه کارشناسی شفیعی کدکنی است که آن را کتاب کرده است. نخستین بار در سال ۱۳۵۸ انتشارات توس آن را منتشر کرد. ۱۰ سال بعد، در سال ۶۸، متن گسترش یافته آن را انتشارات آگه به چاپ رساند و مؤلف در چاپ سوم آن نیز اِعمال حذف و تغییر کرد، چنان که او در آغاز این اثر یادآور می‌شود کوشیده است تا «مبانی جمال شناسی [(زیبایی شناسی)]شعر فارسی را، در حوزه ساخت و صورت‌ها و حوزه موسیقی شعر، مورد بررسی انتقادی قرار دهد.»
اگرچه در صفحاتی بعد می‌نویسد: «این کتاب، به هیچ وجه مدعی ورود به مباحث مربوط به ساخت و صورت نیست، اما عملا نمودار گوشه‌های کوچکی از بعضی از آن چشم اندازهاست، یعنی کوششی است برای بررسی بعضی از مسائل مربوط به فرم یا صورت در شعر فارسی.» شفیعی اذعان می‌کند که خیلی از مسائل کتاب، سرراست و بی واسطه به موسیقی شعر ربط دارد و در بخش‌هایی با توسع یعنی با نظر در «بافت و ساخت و صورت» از موسیقی گفته می‌شود.
در فصل نخست کتاب، مؤلف تعریفش از شعر را عرضه می‌دارد: «شعر حادثه‌ای است که در زبان روی می‌دهد و در حقیقت، گوینده شعر، با شعر خود، عملی در زبان انجام می‌دهد که خواننده، میان زبان شعری او و زبان روزمره و عادی -یا به قول ساخت گرایان چک: زبان اتوماتیکی- تمایزی احساس می‌کند.» او از عوامل گروه موسیقایی یاد می‌کند که زبان شعر را از زبان روزمره متمایز می‌سازد: وزن، قافیه، ردیف، جناس و جز این ها.
در فصول کتاب، به این عوامل پرداخته می‌شود و مباحثی از قبیل شعر منثور، موسیقی شعر از دید فارابی و فلاسفه اخوان الصفا و ابن سینا، موسیقی در شاهنامه فردوسی و چندآوایی در غزل‌های مولانا و تأثیر موسیقی در زیبایی شناسی شعر حافظ، خسروانی‌های پیش از اسلام و... مورد تأمل قرار می‌گیرد.
نویسندگان مقاله «خوانشی زیباشناختی از آرای نقدی شفیعی کدکنی و عزالدین اسماعیل به موسیقی شعر» درباره دیدگاه‌های شفیعی در حوزه موسیقی شعر معتقدند که او «[..]در حوزه موسیقی شعر هم نوگرا [..]و هم نوآور [است]. با این نگاه که گرایش به نو با نوآوری متفاوت است و کار نوآور به آفرینش سیستم تازه‌ای می‌انجامد، حال آنکه کار نوگرا، تلفیق عناصری از سیستم‌های کهنه و نو است. اولی، چون انقلاب است و دومی، چون اصلاح».
(نشریه «پژوهش در آموزش زبان و ادبیات عرب». داوود شیروانی و علی اکبر کمالی نهاد. ســــــــــال ۱۴۰۱، دوره ۴، شــمـــاره ۵. صفحات ۱۲۱-۱۳۸)
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
